منظور از پاک کنندهها (detergehts) ، موادی هستند که ذرههایچربی و چرک را از پارچهها و یا اجسام دیگر بزدایند و در انواع مختلف تهیه میشوند

. اولین ماده ای که به عنوان شوینده ساخته شد،صابونبود. از عمر صابون صدهاسال میگذرد.

آخرین دستگاههای صابون کشف شده ، مربوط به 2000 سال پیش است، 700 سالاست که صابونسازی بطور صنعتی و به مقادیر زیاد ساخته میشود و 200 سال است که ساختآن ، متحول گشته و به صورت کلاسیک و مدرن در آمده است.

از آن زمان تا کنون ،تعداد شویندهها به حدی رسیده که قابل شمارش نیست، بطوری که امروزه در حجم انبوهی ازشویندهها ، به همراه تبلیغات آنها مواجه شدهایم.

در حال حاضر در برخی کشورها ،تقریبا بیش از 80 درصد از مواد پاک کننده مصرفی از شویندههای سنتزی تهیه میشوند. لکن در مصارف عمومی واژه صابون ، مشخص کننده یک نمک فلز قلیایی یا آمونیوم یک اسیدکربوکسیلیک راست زنجیر با تعداد 10-18 اتم کربن است و نام مواد شوینده به موادصناعی با ساختمان مشابه اطلاق میشود. از این مواد ، در مصارف عدیده ای از جمله برایپاک کردن ، شستشو و در فرایندهای نساجی و غیره استفاده میگردد.

از طرف دیگر، صابونهای فلزی ، کربوکسیلاتهای قلیایی خاکی یا فلزات سنگین با زنجیره طویل هستند

. این صابونها در آب نامحلول بوده و در سیستمهای غیر آلی ، به عنوان مثال موادافزودنی به روغنهای روان کننده ، جلوگیری کننده از زنگ زدگی ، ضد آب کردن مواد وسوختهای ژلاتیندار (مواد سوختنی مانند بنزین که با مواد غلیظ کننده ممزوج شدهاند واز آنها در بمبهای ناپالم و شعله افکنها استفاده میشود) ، قارچکشها دارای کاربردمیباشد.

خصوصیت قابل توجه این است که عدم توازن پلاریته (قطبیت) در داخلمولکول صابونها و مواد شوینده و پاک کننده ، موجب ابراز قابلیت انحلال و ماهیت فازغیر معمول در حلالهای قطبی و غیر قطبی میشود.

این رفتار ، دقیقا باعث سودمندی چنینترکیباتی در زمینههای خیس شوندگی ، قابلیت انحلال ، شویندگی (در مورد شستشو و خشکشویی بصورت ترامان) ، رنگرزی و بسیاری از سایر فراوردههای صنعتی و خانگیاست.

ترکیب اساسی ساختمان مولکولی پاک کنندهها موجب بوجود آمدن چنین صفاتیمیگردد.


انواع مواد پاک کننده

صابون (Soap)

صابونها را میتوان از هیدرولیز قلیاییچربیها و روغنهای طبیعی (استر اسیدهای چرب با گلیسرول) مانند پیه ، روغنهای نارگیل، زیتون ، نخل و تالو تهیه کرد که این واکنش به نامفرایند صابونی شدن (Saponification) موسوم است:

C3H5(OOCR)3 + 3NaOH → 3NaOOCR+C3H5(OH)3

باید توجه داشت که در روشهای جدید ، از هیدرولیز مستقیمچربیها بوسیله آب در دمای زیاد استفاده می شود. این موضوع ، تصفیه و ایزولاسیوناسیدهای چرب را که به صابونها خنثی میشوند، ممکن ساخته، اساس یک فرایند پیوسته رابوجود میآورد. از نقطه نظر شیمیایی ، صابونها ، نمکهای فلزی اسیدهای چرب (اسیدهایکربوکسیلیک) راستزنجیر با حدود 10-18 اتم کربن میباشند.

با اینکه همه نمکهایفلزی اسیدهای چرب ، صابون هستند، اما تنها نمکهای قلیایی مانند (سدیم و پتاسیم) درآب حل میشوند و خاصیت پاککنندگی دارند. نمکهای فلزهای قلیایی خاکی (مانند کلسیم ومنیزیم و..) در آب حل نمیشوند. از این رو صابونهای معمولی در آب سخت در مجاورتیونهای کلسیم و منیزیم رسوب میکنند.

به این ترتیب صابون خوب کف نمی کند و خاصیت پاککنندگی خود را از دست میدهد.

نمکهای آلومینیوم اسیدها نیز در آب نامحلول ودر روغنها محلول هستند و از این ماده ، در چربیهای نرم کننده ، رنگ ، روغن جلا و ضدآب کردن مواد استفاده میشود.

نمک اسیدهای فلزات سنگین مانند کبالت یا مس نیز بعنوانماده خشک کننده در رنگهای ساختمانی و جوهر ، قارچ کش ها و مواد ضد آب استفادهمیشود.

کیفیت و مرغوبیت صابون ، به نوع چربی روغن بکار رفته بستگی دارد. لذااز خالصترین و بیبو ترین آنها استفاده میگردد. علاوه بر چربی و قلیا مواد افزودنیدیگری هم در فرمولاسیون صابون وارد میشوند.

این مواد عبارتند از:مواد جلوگیری کنندهاز اکسیداسیون مثلتری اتانول آمیناولئات، مواد جلوگیری کننده از فسادصابون مانند دی سیانو دی آمیدو سدیم سولفانیلات ، روغنهای معطره برای ایجاد بوی خوبصابون و غیره.
پاک کننده های سنتزی (Synthetic detergents)

موادشوینده سنتزی که امروزه بسیار مورد استفاده قرار میگیرند، مانند صابون ، از یکزنجیر هیدروکربن متصل به نمک یک اسید محلول در آب تشکیل شده است. البته در تهیه اینپاک کنندهها باید توجه داشت که طول زنجیر و نوع هیدروکربن مورد استفاده بطور مناسبانتخاب گردد.

از گروههای قطبی مشتق شده از اسید سولفوریک در حد بسیار عمومی برایجایگزینی کربوکسیلات استفاده میگردد.